به قلم :دکترسیدمحمّدرضا موسوی فرد
پژوهشگر و عضو هیئت علمی دانشگاه
با نگاهی به تحولات سرزمین شام پس از سقوط بشار اسد شاهد تغییراتی بسیاری در این کشور بوده ایم .بدون تردید با به قدرت رسیدن گروه تروریستی تحریر الشام به رهبری محمد الجولانی علیرغم” تطهیر سیاسی” که از این گروه در سطح قدرت های منطقه ای و بین المللی شکل گرفته است،ولی بازگشت این گروه به ماهیت خود یعنی انجام اقدامات تروریستی برای این آن دوراز انتظار نبوده است که شاهد این مثال را می توان در تصفیه سیاسی ، نژادی و مذهبی در خصوص علویان سوریه مورد نظر قرار داد .
تطهیر سیاسی تحریرالشام :
در دنیای معاصر، به‌ویژه در خاورمیانه، ما شاهد پدیده‌ای خطرناک هستیم که به‌طور خواسته یا ناخواسته، تهدیدی جدی برای دموکراسی جهانی محسوب می‌شود. این پدیده، نوعی مشروعیت‌بخشی به گروه‌های تروریستی و بازتعریف آنها در قالب “مخالفان سیاسی” است که از آن به‌عنوان “تطهیر سیاسی تروریسم” یاد می‌شود. اگر بخواهیم تعریفی موسع تری از این واژه ارائه دهیم می توان چنین گفت: تطهیر سیاسی به معنای تلاش برای پاک‌سازی یا توجیه رفتارها و سیاست‌های یک رژیم یا گروه سیاسی است. این مفهوم معمولاً در زمینه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی به کار می‌رود و می‌تواند شامل تلاش برای بهبود تصویر عمومی یک حکومت، توجیه اقدامات گذشته، یا نادیده گرفتن جنایات و خطاهای تاریخی باشد.
تطهیر سیاسی می‌تواند ابزاری برای حفظ قدرت و مشروعیت یک رژیم باشد، اما همچنین می‌تواند منجر به نادیده گرفتن واقعیت‌های تاریخی و اجتماعی شود. این مفهوم در جوامع مختلف و تحت شرایط متفاوت مورد بحث قرار می‌گیرد و می‌تواند تأثیرات عمیقی بر سیاست و جامعه داشته باشد. تطهیر کارگزاران، به عنوانِ یک پروژه تاریخی-رسانه ای مورد توجه مخالفانِ قرار گرفته و با مطالب زیادی این رویکرد، تولید و منتشر شده است. خدشه در ذهنیت تاریخی نسل امروز و آینده، ایجاد تردید در علل وقوع برخی انقلاب‌ها و نیز نا کارآمد جلوه دادن دولت‌های حاکم می‌تواند، از جمله نتایج پروژه تطهیر باشد. (شاکری زواردهی و همکاران، ۱۳۹۸: ۱۴۱).
اگر بخواهیم این تطهیر سیاسی را به عنوان سفیدسازی در حوزه تروریسم نیز تعمیم دهیم می‌توان به نتایج جالبی در این خصوص دست یافت؛ سفیدسازی گروه‌های تروریستی به فرایند، اقدام یا رویکردهایی اشاره دارد که در آن تلاش می‌شود تا تصویر منفی و خطرناک این گروهها کاهش یابد یا نادیده گرفته شود. اگر بخواهیم این تطهیر سیاسی را به عنوان سفیدسازی در حوزه تروریسم نیز تعمیم دهیم می‌توان به نتایج جالبی در این خصوص دست یافت؛ سفیدسازی گروه‌های تروریستی به فرایند، اقدام یا رویکردهایی اشاره دارد که در آن تلاش می‌شود تا تصویر منفی و خطرناک این گروهها کاهش یابد یا نادیده گرفته شود. این مفهوم می‌تواند شامل چندین جنبه باشدکه در قالب ذیل قابل بحث است.
سفیدسازی گروه‌های تروریستی
حمایت‌های سیاسی: در بعضی موارد، گروه‌هایی که به عنوان تروریستی شناخته می‌شوند، ممکن است از حمایت‌های برخی کشورها یا گروه‌های سیاسی برخوردار شوند که آنها را در مبارزه با رقبای سیاسی خود به عنوان یک ابزار مفید می‌دانند.
رویکردهای ایدئولوژیکی: این گروهها اقدام به ارائه تعبیرات جدید از اهداف و ایدئولوژی‌های خود کنند تا خود را به عنوان “مبارزان آزادی” یا مدافعان حقوق بشر معرفی کنند.
استفاده از رسانه‌ها: این گروهها ممکن است از رسانه‌های اجتماعی و دیگر کانال‌های ارتباطی برای پخش پیام‌های خود و جلب حمایت عمومی استفاده کنند. در اینجا ممکن است تلاش شود تا تصویر مثبتی از فعالیت‌های آنها ارائه گردد.
انسانی‌سازی: تلاش برای نمایش اعضای این گروهها به عنوان قربانیان سیستم‌های ظلم یا ستم، که ممکن است منجر به تغییر نگاه عمومی نسبت به آنها شود.
محمد الجولانی و تحریرالشام از گروه تروریستی تا تطهیر سیاسی
تحولات کنونی خاورمیانه ما را بدین نکته سوق می دهد که قدرت های منطقه ای و بین المللی در برخی مواقع ضمن تطهیر سازماندهی شده این گروهها آنها را به روند سیاسی و رویکردهای دمکراتیک می کشانند تا به اهداف پشت پرده نائل گردند. برخی معتقدند در مقابل، برخی استدلال می‌کنند که مشارکت سیاسی گروه‌های تروریستی می‌تواند منجر به کاهش خشونت شود، همانطور که در مواردی دیده می‌شود که گروهها برای حفظ مشروعیت در انتخابات شرکت می‌کنند(Heger, 2014,p32).
نمونه بارز آنرا می توان در برخورد دوگانه آمریکا با جولانی رهبر تحریرالشام در سوریه دانست ابومحمد الجولانی، رهبر هیئت تحریر الشام (HTS) دانست و طبق قوانین ایالات متحده از دیرباز به عنوان تروریست شناخته می شد. گروه او در سال ۲۰۱۸ به عنوان یک سازمان تروریستی خارجی (FTO) طبقه بندی شد، و او شخصاً از ماه می ۲۰۱۳ به عنوان یک تروریست جهانی تعیین شده جایزه ۱۰ میلیون دلاری برای او تعیین شده است (Denselow, 2017,pp498-500)
در یک چرخش آشکار در دسامبر ۲۰۲۴، گفتگوهای بین مقامات ایالات متحده و نمایندگان هیئت تحریر الشام منجر به این شد که ایالات متحده اعلام کند که دیگر جایزه ۱۰ میلیون دلاری الجولانی را دنبال نخواهد کرد. این تغییر به دنبال جلسه ای بود که در آن دیپلمات های آمریکایی به ثبات منطقه ای و بهبود اقتصادی سوریه ابراز علاقه کردند که نشان دهنده تغییر احتمالی در نحوه تعامل آمریکاست (Rabia İclal Turan,2024,online)
. البته جالب اینجاست که این گروه در سالهای قبل در ادبیات اندیشمندان غربی به عنوان یک گروه کاملا شورشی و تروریست مطرح بوده است (Drevon & Haenni, 2022,p1)
در حدود سال ۲۰۱۶ میلادی ، ابومحمد الجولانی، اعلام کرد که این سازمان در حال قطع روابط با القاعده و تشکیل یک سازمان جدید به نام جبهه فتح الشام نام نهاده است. نویسندگان این مقاله معتقدند در عمل، این تغییر نام تقریباً بی معنی است. آقای جولانی شکی باقی نگذاشت که گروهش، تحت هر نامی که باشد، ایدئولوژی الهام گرفته از القاعده خود را حفظ می کند: اعلامیه او با ستایش گسترده از القاعده، رهبری کنونی آن و اسامه بن لادن (در آن زمان) همراه بود، و او قول داد که هیچ انحرافی از دکترین های موجود استاندارد نداشته باشد. البته برخی دیگر از نویسندگان برای اینکه بتوانند این تطهیر را مقدمه سازی کنند آورده اند معقتدیم که تحریرالشام تغییرات اساسی داشته و از شاخه اصلی گروه القاعده به نوعی جدا شده است (Ajjoub, 2021)
تحریرالشام، از طریق اقدامات سیاسی، اجتماعی و رسانه‌ای، در تلاش بوده است تا از یک گروه جهادی به یک نیروی حکومتی مشروع تبدیل شود. این گروه با ارائه خدمات اجتماعی، ایجاد نهادهای حکومتی، و جدا شدن از القاعده، تلاش کرده است تا مشروعیت اجتماعی و هنجاری خود را تقویت کند (Al Kassir, 2021) نهادهای بین‌المللی و برخی کشورهای منطقه، بسته به منافع سیاسی خود، ممکن است مشروعیت این گروه را به رسمیت بشناسند یا آن را رد کنند(Phillips, 2024) . به عقیده نگارنده تحریرالشام نمونه‌ای از گروه‌های مسلح است که با استفاده از استراتژی‌های تغییر هویت، حکمرانی محلی و تعامل رسانه‌ای، تلاش کرده از برچسب تروریستی فاصله بگیرد. رسانه‌ها و سیاست‌های بین‌المللی نقشی اساسی در مشروع‌سازی یا تخریب مشروعیت گروه‌های مسلح دارند. این پژوهش پیشنهاد می‌کند که سازمان‌های بین‌المللی، استانداردهای روشنی را برای تفکیک مخالفان سیاسی و گروه‌های مسلح تعیین کنند تا از سوءاستفاده از مفهوم تروریسم جلوگیری شود.
اقدامات سازمان یافته علیه علویان سوریه
با نگاهی به اخبار اخیر منطقه در می یابیم اقدامات سازمان یافته حکومت موقت جولانی علیه علویان سوریه به تازگی با افزایش خشونت همراه بوده است. این اقدامات شامل حملات شدید به مناطق علوی‌نشین در ساحل سوریه، به ویژه در استان لاذقیه و طرطوس، می‌شود. نیروهای وابسته به ابومحمد الجولانی، که به عنوان حاکم کنونی موقت در سوریه شناخته می‌شود، در این حملات نقش داشته‌اند. این اقدامات منجر به کشته شدن صدها غیرنظامی، غارت اموال، و تخریب خانه‌ها شده است . هدف اصلی این حملات، به نظر می رشد، اخراج علویان از سوریه است. این در حالی است که علویان یکی از اقلیت‌های مذهبی-قومی مهم در سوریه هستند که از دهه ۱۹۷۰ به قدرت رسیدند. بدون تردید ترکیه در تشدید فشار علیه علویان نقش داشته است. این کشور احساس می‌کند که علویان سوریه با علویان ترکیه مرتبط هستند.در حمایت از چنین اقداماتی معاون رئیس جمهور ترکیه از اقدامات جولانی حمایت کرده و قربانیان را «بازماندگان نظام سابق» توصیف کرده است.(دسترسی به لینک خبر: https://www.javanonline.ir/005Oon)
اگر بخواهیم از منظر حقوق کیفری بین المللی به این قضیه نگاه کنیم در مصادیق آن وفق مقررات موضوعه هرگونه قتل عمد، شکنجه یا رفتار غیرانسانی، کوچ اجباری ،بالاخره در نهایت هرگونه اقدام و مبادرت به نابودی و حذف فیزیکی بخش یا کلیت یک گروه نژادی، قومی، ملی، مذهبی یا ایدئولوژیکی توسط یک گروه دیگر است. این اقدامات ذیل جنایات جنگی و نسل کشی جرم انگاری شده است که متاسفانه در وضعیت امروز، سوریه معاصر چنین اموری به صورت روزانه توسط هیئت حاکم بر سوریه انجام می گردد ولی نهادهای بین المللی در این خصوص سکوت پیشه کرده اند.
برآیند مختصر
به نظر می رسد اقدامات و جنایاتی که در سوریه امروزی حاکمان تطهیر یافته سیاسی آن انجام می دهند ، در تقابل منافع سیاسی قدرت ها و عدالت بین المللی به فراموشی سپرده خواهد شد . اینجاست که مجددا به بحث دیرینه تقایل سیاست و حقوق می رسیم که کدامیک بر دیگری برتری دارد ؟ ولی به عقیده نگارنده مسائل سیاسی در نظام بین الملل ضمانت اجرای حقوق بین الملل و شقوق آن در “اکثر موارد و مصادیق ” خواهد بود.
فهرست منابع و مآخذ:
-شاکری زواردهی، روح الله و مقدمی شهیدانی، سهراب. (۱۳۹۸). بازکاوی پروژه تطهیر پهلوی در منابع تاریخی منتشر شده در جمهوری اسلامی. فصلنامه علمی پژوهش‌های انقلاب اسلامی، ۸(۱).
-Al Kassir, A. (2021). Change and continuity in the thought and praxis of Salafi-Jihadism: Studying the case of al-Nusra Front in Syria between 2012 and 2018. Birkbeck, University of London.
Ajjoub, O. (2021). HTS is not al-Qaeda, but it is still an authoritarian regime to be reckoned with. Lund University Publications. https://lup.lub.lu.se/search/publication/b7b6d80d-7bd9-4731-ab79-a88396d4e22c
Drevon, J. (2024). Can Jihadis’ Strategic Interests Trump Their Ideology? Foreign Support and Insurgent Survival in Syria. Studies in Conflict & Terrorism. Taylor & Francis. Retrieved from Taylor & Francis
Drevon, J., & Haenni, P. (2022). Redefining global jihad and its termination: The subjugation of Al-Qaeda by its former franchise in Syria. Studies in Conflict and Terrorism. https://doi.org/10.1080/1057610x.2022.2058351
Denselow, J. (2017). The Syrian jihad: Al-Qaeda, the Islamic State and the evolution of an insurgency. International Affairs, 93(2). https://doi.org/10.1093/ia/iiw024
Turan, R. İ. (۲۰۲۴). US removes $10M bounty on HTS leader following talks in Damascus. AA. https://www.aa.com.tr/en/middle-east/us-removes-10m-bounty-on-hts-leader-following-talks-in-damascus/3430469